Ameryka Południowa – krainy geograficzne, góry wyżyny, niziny, rzeki

Ameryka Południowa – geografia

W tym filmie weźmiemy na warsztat Amerykę Południową, skupiając się na krainach geograficznych, florze, faunie czy klimacie.

Kontynent południowoamerykański jest niezwykle ciekawy i pełen skrajności. Od najbardziej zasobnej w wodę rzeki na świecie po najsuchsze miejsce świata.

Znajdziemy tu m.in. najpotężniejszą rzekę, najwyższy wodospad, najdłuższy łańcuch górski, najwyższy wulkan czy najsuchsze miejsce na świecie.

Ale zanim o ekstremach i ciekawostkach zacznijmy od granic kontynentu i podziału Ameryki Południowej na krainy geograficzne. Od nizin, przez wyżyny, aż po góry.

Granice kontynentu południowoamerykańskiego

Wyznaczenie granic Ameryki Południowej jest niezwykle proste i nie pozostawia miejsca na zbyt wiele spekulacji – w odróżnieniu od chociażby Europy, której wschodnia granica ma co najmniej kilka wersji przebiegu. Jedyne kontrowersje może budzić przebieg północnej granicy lądowej między obiema Amerykami oraz najdalej na południe wysunięty punkt kontynentu.

Najpopularniejsza teoria mówi, że północną granicę Ameryki Południowej wyznacza Morze Karaibskie i przesmyk Darién. Jest to bagnisto-leśny obszar między Panamą a Kolumbią, o szerokości około 50 km. Teoretycznie umożliwia on lądowe przejście z jednej Ameryki do drugiej, jednak w praktyce nie biegnie tędy żadna droga ani linia kolejowa.

A więc przesmyk Darién stanowi przerwę w Drodze Panamerykańskiej o długości około 100 km. Jedyny sposób na pokonanie tego miejsca to droga morska, bądź przedzieranie się przez bagna.

Geopolitycznie i geograficznie cała Panama jest zazwyczaj zaliczana do krajów Ameryki Północnej i Środkowej, a więc za granicę obu Ameryk można uznać granicę państwową – panamsko-kolumbijską.

Według innej teorii granicą obu Ameryk jest Przesmyk Panamski, a dokładniej rzecz biorąc przecinający go kanał. Nad kanałem przerzucono 3 mosty drogowe, które umożliwiają podróż między obiema Amerykami. Nie ma żadnego mostu kolejowego, więc nie przedostaniesz się pociągiem z Ameryki Północnej do Południowej – to tylko szybka dygresja, może przyda się w jakimś teleturnieju.

Pozostałe granice Ameryki Południowej są wyznaczone przez wody oceanów. Kształt przypominający trójkąt, bez żadnych odstających półwyspów sprawia, że Ameryka Południowa ma najkrótszą linię brzegową spośród wszystkich kontynentów.

Na wschodzie i południu kontynent oblewa Ocean Atlantycki, a na zachodzie – Pacyfik. Niektórzy twierdzą, że na południu Ameryka Południowa graniczy z Oceanem Południowym, ale nie jest to prawdą. Jeśli za skrajny punkt przyjmiemy wyspę Cooka – nie tę znaną, w Polinezji na Oceanie Spokojnym, a należącą do archipelagu Sandwich Południowy – to znajduje się ona bardzo blisko, ale jednak 60 km od granicy Oceanu Południowego.

Do Ameryki Południowej zalicza się też liczne wyspy m.in. Aruba, Galapagos, Falklandy czy Wyspa Wielkanocna – o których później.

Jeszcze kilka słów o skrajnych punktach kontynentu południowoamerykańskiego. Dla części kontynentalnej będą to:

• na północy: Przylądek Gallinas w Kolumbii (12°27’31″N 71°40’8″W)
• na południu: Przylądek Froward w Chile (53°53’47″S 71°17’40″W)
• na zachodzie: Przylądek Parinas w Peru (4°40’58″S 81°19’43″W)
• na wschodzie: Przylądek Branco w Brazylii (7°9’19″S 34°47’35″W)

Z kolei biorąc pod uwagę wyspy, to skrajnymi punktami Ameryki Południowej są:

• na północy: Ławica Bajo Nuevo należąca do Kolumbii (15°53’3″N 78°22’14″W)
• na południu: Wyspa Cooka, terytorium zależna Wielkiej Brytanii (59°29’20″S 27°8’40″W)
• na zachodzie: skalna wysepka Motu Nui będąca terytorium Chile (27°12’4″S 109°27’18″W)
• na wschodzie: Wyspa Montagu leżąca w znanym nam już archipelagu Sandwich Południowy, który jest zależnym terytorium Wielkiej Brytanii (58°30’43″S 26°16’7″W)

Powierzchnia i ludność

Pod względem zajmowanej powierzchni Ameryka Południowa plasuje się dokładnie w połowie stawki, na 4 miejscu. Po Azji, Afryce i Ameryce Północnej, a przed Antarktydą, Europą i Australią.

Łączna powierzchnia to 17 840 000 km² czyli prawie tyle samo co największe państwo świata – Rosja, która jest o zaledwie 4% mniejsza niż cały kontynent południowoamerykański. Tak nawiasem mówiąc, te 4% to więcej niż podwojona powierzchnia Polski.

Ameryka Południowa zajmuje 3,5% powierzchni całej kuli ziemskiej i prawie 12% wszystkich lądów, zamieszkuje ją 5,5% światowej populacji.

Pod względem liczby ludności zajmuje 5 miejsce, po Azji, Afryce, Europie i Ameryce Północnej, z liczbą mieszkańców przekraczającą 435 mln. Średnia gęstość zaludnienia jest dużo niższa niż wartość dla całej planety.

W Ameryce Południowej na 1 km kwadratowy przypada około 21 osób, średnia dla świata to 62 osoby, w Polsce 118. Tak niska gęstość zaludnienia Ameryki Południowej wynika m.in. z dużej ilości nienadających się do stałego zamieszkania obszarów, takich jak Puszcza Amazońska, Andy czy Patagonia.

Góry

Średnia wysokość Ameryki Południowej jest stosunkowo duża i wynosi 655 metrów nad poziomem morza. To niemal tyle samo co średnia wysokość Afryki – Czarny Ląd jest wyższy średnio o 2 metry – i ponad dwukrotnie więcej niż średnia wysokość Europy.

Góry i wyżyny zajmują 51% całego kontynentu, a podział jest tu bardzo prosty. Generalnie rzecz biorąc mamy tu tylko 1 łańcuch górski oraz 3 duże wyżyny.

Góry to oczywiście Andy, ciągnące się przez całą zachodnią część Ameryki Południowej, wzdłuż Oceanu Spokojnego. Od Morza Karaibskiego na północy, aż po Ziemię Ognistą na południu. Andy są najdłuższym łańcuchem górskim na świecie, ich długość, a mówiąc bardziej profesjonalnie rozciągłość południkowa, to 9000 km. Z kolei szerokość – rozciągłość równoleżnikowa to 200 – 800 km.

Aconcagua to nie tylko najwyższy szczyt Andów, ale całej Ameryki Południowej, to także najwyższy punkt na całej półkuli południowej oraz zachodniej, najwyższy szczyt poza Azją i w końcu najwyższa góra obu Ameryk. Zgodnie z najnowszymi pomiarami jej wysokość to 6960,8 m n.p.m.

Leży w Andach Południowych, we wschodniej Argentynie, w niedużej odległości (ok. 12 km) od granicy z Chile. Szczyt przez cały rok pokryty jest śniegiem, a z jego zboczy spływ wiele lodowców.

Najbardziej znanym jest Lodowiec Polaków. Nazwa nawiązuje do polskiej wyprawy z 1934 roku, która wytyczyła nowy szlak na szczyt. Jej kierownikiem był Konstanty Narkiewicz-Jodko – polski podróżnik, alpinista, polarnik, doktor fizyki. Z technicznego punktu widzenia zdobycie wierzchołka góry Aconcagua, trasą północną, jest stosunkowo proste.

Prawdopodobnie jest to najwyższy szczyt na świecie, którego zdobycie nie wymaga znajomości technik alpinistycznych. Oczywiście nie oznacza to, że można ją zdobyć bez żadnego przygotowania. Ze względu na wysokość, konieczna jest aklimatyzacja, a liczba ofiar dowodzi tego, jak wielu wspinaczy lekceważy ten szczyt.

Andy dzielą się na kilka części, których granice są dość umowne. W strefie klimatu równikowego i podrównikowego mamy Andy Północne, w klimacie zwrotnikowym – Andy Środkowe, z kolei strefy klimatu podzwrotnikowego, umiarkowanego i subpolarnego to Andy Południowe.

Podział jest znacznie bardziej szczegółowy i te 3 części Andów można podzielić na kolejne, i jeszcze następne. Podział jest bardzo rozbudowany i łącznie mamy tu prawie 50 nazw poszczególnych kawałków na które dzielą się całe Andy.

Nie będziemy tu przytaczać wszystkich, bo to prawdziwa mordęga, pełną listę znajdziecie na stronie. Wymienimy tylko drugi stopień podziału. I tak:

Andy Północne dzielą się na:

• Andy Karaibskie
• Andy Kolumbijsko-Wenezuelskie
• Andy Ekwadorskie
• Andy Północnoperuwiańskie

Andy Środkowe na:

• Andy Peruwiańsko-Boliwijskie
• Andy Atakamskie

Andy Południowe na:

• Andy Chilijsko-Argentyńskie
• Andy Patagońskie

W obrębie Andów wyróżnia się mniejsze pasma górskie – Kordyliery oraz – kolejny polski akcent – Góry Domeyki. W Ameryce Południowej są 4 Kordyliery:

• Kordyliera Wschodnia – przebiegająca przez centralną część Kolumbii oraz zahaczająca o zachodnie krańce Wenezueli. Najwyższe szczyty przekraczają 5400 metrów nad poziomem morza. Na Kordylierze Wschodniej położona jest stolica Kolumbii – Bogota.

• Kordyliera Środkowa – położona w całości w Kolumbii, najwyższy szczyt Nevado del Huila ma 5390 m n.p.m. To właśnie wśród tych gór znajduje się rodzinne miasto Pablo Escobara – Medellín.

• Kordyliera Zachodnia – również znajduje się w Kolumbii, znajduje się najbliżej Oceanu Spokojnego. Najwyższy szczyt ma 4100 m n.p.m.

• Kordyliera Nadbrzeżna – dla zmyłki nie znajduje się w Kolumbii, a w Chile. To nadmorski łańcuch Andów, o średniej wysokości około 2500 m n.p.m. Częściowo góry te zatopione są przez wody Oceanu Spokojnego, tworząc archipelag przybrzeżnych wysp.

Ponadto za część Andów uznaje się położone w Chile, Góry Domeyki. Jest to pasmo górskie o długości około 600 km, którego najwyższe szczyty wznoszą się ponad 4000 metrów ponad poziom morza. Stanowią wschodnią granicę Pustyni Atacama. Klimat jest skrajnie suchy, przez co nie występują tu praktycznie żadne rośliny ani zwierzęta.

Góry Domeyki są za to bogate w surowce naturalne takie jak miedź czy azotany. Zasobność złóż potwierdza kopalnia miedzi Chuquicamata – największa kopalnia odkrywkowa na świecie o wymiarach 4 na 2,5 km i głębokości 900 metrów.

Wróćmy jeszcze do nazwy tego pasma. Ignacy Domeyko jest w Polsce słabo rozpoznawalny, nie to co w Chile. Przybył do tego kraju w 1838 roku, jako geolog. Był tak naprawdę ojcem górnictwa w tym kraju, a jego działalność pozwoliła na rozpoczęcie wydobycia bogatych chilijskich złóż. Dało to szansę na wzbogacenie się kraju i uniezależnienie od zagranicy. Jakby tego było mało Ignacy Domeyko upowszechnił i mocno rozwinął poziom oświaty w Chile. Na jego cześć nazwano pasmo górskie, miejscowość, planetoidę a nawet minerał.

Wulkany

Zamykając temat gór Ameryki Południowej nie sposób zapomnieć o wulkanach. W Andach są ich setki, a wiele z nich wznosi się naprawdę wysoko. Dość powiedzieć, że wszystkie wulkan na świecie, których wysokość przekracza 6000 metrów nad poziomem morza znajdują się właśnie na tym kontynencie.

Najwyższy z nich to Ojos del Salado, położony na granicy Argentyny oraz Chile ma 6893 m n.p.m. W języku hiszpańskim Ojos del Salado oznacza “Słone Oczy”. Nazwa ta wzięła się od ogromnych zasobów soli jakie tu występują, głównie pod postacią słonych jezior.

Jedno z nich, jezioro Ojos del Salado znajduje się na wysokości 6390 m n.p.m. co czyni je najwyżej położonym jeziorem na świecie. Co więcej po argentyńskiej stronie wulkanu znajduje się najwyżej położony gejzer na świecie, który wyrzuca gorącą wodę na wysokości 6500 metrów nad poziomem morza.

Wulkan jest drzemiący, a ostatnia erupcja miała miejsce 1500 lat temu. Co ciekawe pierwsze potwierdzone wejście na szczyt wulkanu Ojos del Salado miało miejsce w 1937 r. a dokonali tego Polacy Jan Alfred Szczepański i Justyn Wojsznis.

Inne andyjskie wulkany, które przekraczają 6000 metrów nad poziomem morza to Pissis, Nevado Tres Cruces, Llullaillaco czy Tipas.

Żeby definitywnie zamknąć temat gór w Ameryce Południowej, nie możemy zapomnieć o górach położonych na wyspach należących do tego kontynentu. W większości są to wulkany – na Galapagos – Wulkan Wilk (1710 m n.p.m.), na Wyspie Wielkanocnej – wulkan Maunga Terevaka (507 m n.p.m.), na Wyspie Robinsona Crusoe – El Yunque (915 m n.p.m.).

Ciekawostki o górach Ameryki Południowej

Chimborazo to jeden z wielu andyjskich szczytów, które przekraczają 6000 m n.p.m. to także najwyższy szczyt Ekwadoru, ale największą sławę przyniósł mu inny rekord. Chimborazo uznawany jest za szczyt najbardziej odległy od środka Ziemi. Wynika to z połączenia jego znacznej wysokości 6263 m n.p.m. oraz położenia przy równiku. Obszary położone na równiku są najbardziej oddalone od środka Ziemi, a im bliżej biegunów tym odległość ta jest mniejsza.

Wyżyny

Wspomniane wcześniej trzy wielkie wyżyny Ameryki Południowej to:

• Wyżyna Brazylijska na wschodzie
• Wyżyna Gujańska na północy
• Wyżyna Patagońska na południu

Ich łączna powierzchnia to około 7,72 mln km² co daje 43% powierzchni całego kontynentu. A teraz przejdźmy do charakterystyki poszczególnych wyżyn.

Wyżyna Brazylijska

Zdecydowanie największa jest Wyżyna Brazylijska, która rozciąga się na powierzchni 6 mln km². Obejmuje większość wschodnich, południowych i środkowych stanów Brazylii, w przybliżeniu połowę tego kraju. Zdecydowana większość Brazylijczyków mieszka na Wyżynie Brazylijskiej lub w wąskim pasie przybrzeżnym, który bezpośrednio do niej przylega.

Najwyższy punkt – Pico de Bandeira ma 2890 m n.p.m.

Wyżynę przecina wiele rzek, które zasilają Paranę bądź Amazonkę. Takie ukształtowanie terenu pozwoliło na budowę liczny zapór wodnych i hydroelektrowni, z których największą jest Itaipu – druga co do wielkości elektrownia wodna na świecie.

Wyżyna Brazylijska jest bardzo zróżnicowana pod kątem biomów, klimatu, gleb oraz flory i fauny. Dla ułatwienia dzieli się ją na trzy części:

• Płaskowyż Południowy – zbudowany z piaskowca i bazaltu, obfituje w dobrej jakości gleby. W przeszłości niemal cały porośnięty lasem deszczowym, dziś źródło drewna, ryżu, tytoniu, miejsce hodowli bydła.

• Płaskowyż Atlantycki – rozciąga się wzdłuż wschodniego wybrzeża Brazylii. Silny obszar rolniczy w którym dominuje uprawa kawy – stąd pochodzi ponad połowa brazylijskiej kawy, kakao, ryżu, trzciny cukrowej czy bawełny. Jednocześnie miejsce lokalizacji przemysłu, to tutaj znajduje się największy okręg przemysłowy Ameryki Południowej, czyli Minas Gerais, bazujący na bogatych złożach rud żelaza, cyny, złota, uranu, toru czy boksytów.

• Płaskowyż Centralny – poprzecinany wieloma dolinami rzek, które zasilają Amazonkę lub wpadają do oceanu. Od 1960 roku, kiedy przeniesiono stolicę z Rio de Janeiro do znajdującej się na Płaskowyżu Centralnym, Brasílii region zaczął się mocno rozwijać.

Mato Grosso

Na zachód od Wyżyny Brazylijskiej można jeszcze wyróżnić płaskowyż Mato Grosso. Wznosi się na wysokość 600-700 m n.p.m., opada wysokimi stopniami na południe ku bagnistej dolinie Pantanal. Pokryty jest sawanną i kolczastymi lasami. Występują tu niewielkie złoża diamentów i złota, jednak największe znaczenie dla regionu ma hodowla bydła.

Wyżyna Gujańska

Wyżyna Gujańska znajduje się w północnej części Ameryki Południowej, między Niziną Orinoko i Niziną Amazonki. Leży na terenie 6 państw: Wenezueli, Gujany, Gujany Francuskiej, Surinamu, Brazylii i Kolumbii.

Najwyższy punkt – Serra do Imeri ma 3014 m n.p.m. Wyżyna Gujańska jest niemal całkowicie płaska, występują tu malownicze formy skalne – stoliwa – pojedyncze góry o płaskim szczycie.

Wyżynę porasta wilgotny las tropikalny, a na zachodzie sawanna. Lasy dostarczają cennych gatunków drzew i naturalnej gumy, występują tu liczne uprawy wanilii. Przemysł opiera się na wydobyciu diamentów, rud żelaza, manganu i boksytów.

Jednocześnie jest to obszar o jednej z największych bioróżnorodności na świecie, z dużą grupą gatunków endemicznych – występujących tylko na Wyżynie Gujańskiej. Dotychczas udokumentowano występowanie 3000 gatunków kręgowców oraz ponad 13 000 gatunków roślin, z czego 40% to endemity .

Wyżyna Patagońska

Wyżyna Patagońska położona jest na samym południu Ameryki Południowej, w argentyńskiej Patagonii, na południe od Niziny La Platy. Panujący tu klimat jest wyjątkowo suchy i surowy, przez co w krajobrazie dominują ubogie w roślinność stepy. Uprawa roślin nie ma tu racji bytu, ale warunki do hodowli owiec czy bydła są bardzo dobre.

W północnej i środkowej części eksploatuje się bogate złoża ropy naftowej i gazu ziemnego, a także złota i srebra. Poza tym Wyżyna Patagońska jest bardzo słabo zaludniona, średnia gęstość zaludnienia wynosi mniej niż 2 osoby na kilometr. W całej Patagonii, obszarze 3 razy większym niż Polska mieszka zaledwie 2 mln ludzi.

Niziny

Wszystkie południowoamerykańskie niziny stanowią 49% powierzchni całego kontynentu, a obszary nizinne dominują na wschodzie i północy. Są poprzecinane trzema ogromnymi rzekami: Orinoko, Amazonką i Paraną oraz ich dopływami.

Trzy największe niziny Ameryki Południowej to Nizina Orinoko, Amazońska i La Platy.

Nizina Orinoko

Nizina Orinoko położona jest w północnej części Ameryki Południowej nad Morzem Karaibskim. Jej nazwa pochodzi od rzeki Orinoko, która przepływa przez całą nizinę. Panuje tu typowy klimat równikowy, czyli bardzo duża wilgotność i opady oraz niemal stała temperatura w ciągu całego roku, wynosząca około 25 stopni Celsjusza.

Gleby są słabo urodzajne, ale pozwalają na uprawy orzechów nerkowca czy manioku. Znacznie ważniejszy jest przemysł związany z wydobyciem ropy naftowej, gazu ziemnego, rud żelaza, aluminium, złota czy diamentów. Z tutejszych lasów pozyskuje się cenne gatunki drewna takie jak mahoń.

W delcie Orinoko dominują tereny podmokłe i bagienne, co stanowi idealne środowisko dla ptaków i lasów namorzynowych.

Nizina Amazonki

Nizinę Amazonki porasta największy na świecie las tropikalny, zwany też lasem deszczowym, dżunglą, z języka hiszpańskiego – selwą. To ogromny obszar, zajmujący 3,5 mln km², co czyni go największą niziną na świecie. Na północy Nizina Amazonki graniczy z Wyżyną Gujańską i Niziną Orinoko, na wschodzie osiąga wybrzeże Atlantyku, na południu jej granicę wyznacza Wyżyna Brazylijska, a na zachodzie Andy.

Nizina obejmuje rzekę Amazonkę i ponad połowę jej dorzecza, które jest bardzo mocno rozbudowane. Mamy tutaj bardzo dużo wody, klimat równikowy, a więc idealne warunki do rozwoju roślinności i zwierząt. Bioróżnorodność Amazonii jest tak ogromna, że według różnych szacunków od 10 do 20% wszystkich gatunków zwierząt i roślin występuje właśnie w Dżungli Amazońskiej.

Nizinę Amazonki zamieszkują nie tylko zwierzęta, ale również dzikie, rozproszone plemiona Indian. Co więcej na tym obszarze mamy też miasta, a największe z nich – Manaus – ma porównywalną liczbę mieszkańców co Warszawa – około 2 mln.

Gigantyczne połacia lasu tropikalnego przez setki lat trwały nietknięte, dopiero w ostatnich latach zaczęto je mocniej eksploatować. Na obrzeżach lasu coraz częściej powstają pola uprawne, a las jest wycinany i wypalany.

Nizina La Platy

Nizina La PLaty ciągnie się wzdłuż rzeki Parana i jest wciśnięta między Andy na zachodzie oraz Wyżynę Brazylijską na wschodzie. Nizina leży na terytorium 5 państw: Argentyny, Boliwii, Brazylii, Paragwaju oraz Urugwaju.

Występuje tu roślinność stepowa a także suchy las podzwrotnikowy. Klimat jest bardzo łagodny, w lecie temperatury osiągają około 24 stopnie Celsjusza, w zimie około 11. Dzięki temu rozwinęło się tu rolnictwo, przede wszystkim uprawy pszenicy i kukurydzy oraz hodowla bydła.

Poza trzema, wymienionymi wcześniej nizinami, w Ameryce Południowej można wyróżnić kilka mniejszych. A są to:

• Nizina Gujańska – nizina położona między Atlantykiem a Wyżyną Gujańską, na terenie 5 państw: Gujany, Surinamu i Gujany Francuskiej, a także Wenezueli i Brazylii. Obszar rozwinięty rolniczo, gdzie uprawia się przede wszystkim trzcinę cukrową, kakao i kawę oraz, prawie jak w całej Ameryce Południowej – hoduje bydło.

• Pampa – obszar nizinny, obejmujący prawie cały Urugwaj, południowe krańce Brazylii  oraz środkowo-wschodnią część Argentyny. Panują tu wybitne warunki dla rolnictwa, jedne z najlepszych na świecie. Pampa to 750 tys. km² płaskiego terenu, łagodny, podzwrotnikowy klimat i żyzne mady rzeczna i czarnoziemy. Raj dla rolników, którzy na szeroką skalę uprawiaja tutaj przede wszystkim pszenicę, ale także kukurydzę, słoneczniki, jęczmień czy soję.

• Dolina Środkowochilijska – nizina położona w środkowej części Chile, będąca kluczowym obszarem tego kraju. Znajduje się tu większość dużych miast, w tym stolica Chile – Santiago. Poza tym Puente Alto, Talca czy Los Ángeles. To także najważniejszy obszar rolniczy w kraju.

Długość Doliny Środkowochilijskiej wynosi 700 km, a szerokość – od 20 do 80 km.

• Nizina Boliwijska – nizina we wschodniej części Boliwii, położona między Niziną Amazońską i La Platy. Porośnięta w większości sawanną, słabo zaludniona, źródło surowców pochodzenia drzewnego: kauczuku, chininy.

• Gran Chaco – jest to to rozległa równina, której granicę wyznacza rzeka Paragwaj oraz Andy. W języku indian Keczua, Gran Chaco znaczy wielka kraina łowów, co jest nawiązaniem do dużej różnorodności zwierząt zasiedlających tę nizinę. Na południu obszar jest suchy i uboższy w roślinność, na północy to kolczaste zarośla, suche lasy i stepy. Teren trudny do zamieszkania, co potwierdza niewielka liczba mieszkańców zajmujących się na co dzień wypasaniem owiec i bydła bądź uprawą bawełny.

W 1932 roku między Boliwią a Paragwajem, wybuchła tzw. wojna o Chaco. Powodem konfliktu miały być rzekome złoża ropy naftowej do których obie strony rościły sobie prawo, a także nielegalne osadnictwo mieszkańców Paragwaju na terytorium Boliwii. Po trzech latach trwania konfliktu okazało się, że nie ma tu żadnych złóż ropy i podpisano traktat pokojowy.

Pozostając przy temacie nizin, zahaczymy jeszcze o depresje, czyli obszary położone poniżej poziomu morza. W Ameryce Południowej nie ma ich dużo, a najniższy punkt to Laguna del Carbón leżąca 105 metrów pod poziomem morza. Jednocześnie jest to największa depresja na całej półkuli południowej i zachodniej.

Rzeki

26% słodkiej wody na Ziemi znajduje się w Ameryce Południowej. Główny dział wodny przebiega przez Kordylierę Zachodnią i cały grzbiet Andów. Większość rzek Ameryki Południowej spływa do Oceanu Atlantyckiego, a jego zlewisko obejmuje 88% powierzchni kontynentu. Są to przede wszystkich trzy ogromne rzeki – Amazonka, Orinoko i Parana oraz ich dopływy.

7% powierzchni zajmuje zlewisko Pacyfiku, a charakterystyczną cechą rzek wpadających do tego oceanu jest niewielka długość. Pozostałe 5% to obszary bezodpływowe, rzeki te kończą swój bieg w jeziorach, takich jak Titicaca czy Mar Chiquita.

Amazonka

W Ameryce Południowej znajduje się największy system rzeczny na świecie, obejmujący ponad 7 mln km². Tworzy go Amazonka i jej niezliczone dopływy. Sama Amazonka to rzeka, która imponuje rozmiarami. Jej długość przekracza 6000 km, średni przepływ jest największy na świecie, a woda, którą Amazonka wtłacza do Oceanu Atlantyckiego stanowi prawie 20% całej wody, jaką do oceanów dostarczają wszystkie rzeki świata.

Czy Amazonka jest najdłuższą rzeką na świecie? I tak i nie. Zależy, który pomiar uznamy za właściwy. Problem polega na tym, że w górnym biegu jest co najmniej 200 odnóg, które można uznać za początek Amazonki. Pomiar komplikują bardzo trudne warunki terenowe i ciągle zmieniający się przebieg koryta rzecznego. Rzeka na długich odcinkach płynie kilkoma ramionami o różnej długości, które zmieniają się na przestrzeni lat.

W zależności od przyjętego wariantu Amazonka liczy 6400 km – wtedy jest drugą najdłuższą rzeką na świecie, lub 7040 km i przy takim założeniu o 390 km wyprzedza Nil, znajdujący się na pierwszym miejscu.

Jednak miano najpotężniejszej rzeki świata, bezdyskusyjnie przypada Amazonce. Wystarczy powiedzieć, że w porze deszczowej jej szerokość przekracza 20 km w środkowym biegu, bliżej ujścia 50, a w dolnym biegu nawet 100 km.

Amazonka odprowadza do oceanu ogromne ilości słodkiej wody, średnio 120 tys. m³/s, maksymalnie aż 300 tys. To prawie 300 razy więcej niż Wisła. Tak duże masy słodkiej wody powodują wysładzanie wody oceanicznej w odległości do 400 km od ujścia.

Dobrze widać to na zdjęciach satelitarnych gdzie masy brunatnej wody z Amazonki łączą się ze słoną wodą oceanu. Dla żeglarzy płynących z Europy do Ameryki Południowej był to ważny znak, że są na dobrym kursie i wkrótce dotrą do lądu.

Inna ważna wiadomość dla żeglarzy jest taka, że masa wody wpadająca do oceanu powoduje zjawisko pływu, sięgające do 1400 km od ujścia.

Do Amazonki uchodzi niezliczona liczba mniejszych rzek, według ostrożnych szacunków jest ich ponad 1100, jednak ich policzenie jest niemal niemożliwe. Wśród największych dopływów wyróżnić można: Purus, Madeire, Tocantins czy Rio Negro.

Nazwa rzeki pochodzi najprawdopodobniej od wymienionych w mitologii greckiej Amazonek. W XVI wieku hiszpańska wyprawa, dowodzona przez Francisco de Orellana wpadła w zasadzkę zorganizowaną przez tubylców. Byli oni odzianych w przepaski z liści, które przypominały spódnice. Hiszpanom miało się to skojarzyć z mitologicznymi Amazonkami.

Proroka

Co jakiś czas na rzece Amazonka dochodzi do niecodziennego zjawiska, które urosło do rangi czegoś nadprzyrodzonego, potwora-zabójcy. O niebezpieczeństwie związanym z “głosem proroka” dzieci uczą się już od najmłodszych lat.

Zjawisko to powstaje w wyniki działania pływów, gdy woda morska jest wtłaczana w głąb Amazonki. Powstaje ogromna, niszczycielska fala, której towarzyszy przeraźliwy huk, podobno słychać go na około pół godziny przed nadejściem fali. Brunatne fale, przenikają na dziesiątki kilometrów w górę rzeki a ich wysokość dochodzi do 4 metrów.

To prawdziwy raj dla surferów, którzy przyjeżdżają tu z całego świata aby bić rekord jeśli chodzi o czas surfowania na jednej fali. Obecnie wynosi on ponad godzinę, a więc rekordzista pokonał razem z falą kilka dobrych kilometrów.

Amazonka podziemna i latająca

Ciekawe jest to, że woda z Amazonii wydostaje się nie tylko poprzez ujście Amazonki do oceanu, ale jeszcze dwoma innymi drogami.

Jednym z nich jest tzw. latająca rzeka. W Amazonii jest 400 miliardów drzew, każde z nich działa jak wielka maszyna, zasilana energią słoneczną. Pojedyncze drzewo pobiera, filtruje i oddaje do atmosfery nawet 1000 litrów wody dziennie – to ogromna ilość pary wodnej. Dodajmy do tego parowanie z powierzchni ziemi i wód.

W efekcie nad Amazonią unoszą się tysiące metrów sześciennych wody. Ten podniebny strumień wilgoci, transportuje podobną ilość wody co sama Amazonka. Wbrew obiegowej opinii Puszcza Amazońska nie dostarcza zbyt dużo tlenu. Tlen wyprodukowany przez rośliny za dnia, jest przez nie zużywany w nocy. Dużo większe znaczenie ma latająca rzeka pary wodnej, która wpływa na klimat całej planety.

Poza Amazonką, która płynie po powierzchni mamy też tzw. Hamzę. To nieoficjalna nazwa podziemnej rzeki, którą odkryto w 2011 roku, w Brazylii. Na podstawie odwiertów, potwierdzono przepływ wody z zachodu na wschód, na głębokości 4000 m. Hamza ma 6000 km i transportuje około 6 tys. m³/s czyli około 3% tego co Amazonka na powierzchni.

Parana

Drugą najdłuższą rzeką w Ameryce Południowej jest Parana, która od źródła do ujścia mierzy 4700 km długości. Przepływa przez trzy kraje – Brazylię, Paragwaj i Argentynę. Do Parany uchodzą trzy inne, duże rzeki: Rio Grande, Paragwaj oraz Paranaíba.

Parana uchodzi do Atlantyku typowym ujściem lejkowatym, tworząc ogromne estuarium o nazwie Rio La Plata – nie mylić z Niziną La Platy – nad którym położona jest stolica Argentyny – Buenos Aires. Rio La Plata uznawana jest za najszerszą rzekę na świecie, która w najszerszym miejscu ma 220 km.

W 1984 roku na rzece Parana oddano do użytku ogromną zaporę, która jest drugą co do wielkości elektrownią wodną na świecie, po Zaporze Trzech Przełomów w Chinach. Jej moc to około 100 terawatogodzin rocznie, dla porównania Bełchatów – największa w Europie elektrownia węglowa – wytwarza trzy razy mniej energii.

Orinoko

Co prawda Orinoko nie jest trzecią, ani nawet czwartą najdłuższą rzeką w Ameryce Południowej, ale ze względu na rozległe dorzecze, ma duże znaczenie przyrodnicze i gospodarcze. Wypływa z gór na południu Wenezueli, następnie zatacza wielkie półkole wokół Wyżyny Gujańskiej i uchodzi do Atlantyku.

W całości położona jest w Wenezueli, a przez krótki odcinek tworzy granicę kolumbijsko-wenezuelską.

W porze deszczowej środkowa część rzeki Orinoko wylewa, tworząc jedno z największych bagien na świecie – Llanos. Może też dojść do sytuacji, w które stan Orinoko podnosi się na tyle, że jej wody łączą się z rzeką Casiquiare, a ta z kolei przez Rio Negro wpada do Amazonki. To tzw. bifurkacja rzeki – rzadkie zjawisko polegające na tym, że wody rzeki rozdzielają się na dwa strumienie, jeden płynie w jedną stronę, drugi w drugą.

W rzece żyje wiele wyjątkowych zwierząt, w tym 150 gatunków ryb występujących tylko tu oraz inia amazońska – wyjątkowy gatunek delfina słodkowodnego o różowym zabarwieniu.

W dorzeczu Orinoko znajduje się wyżyna La Gran Sabana, z której spływa najwyższy wodospad świata – Salto Angel – o wysokości 979 metrów.

Inne rzeki

Poza trzema głównymi rzekami o których było wcześniej oraz rzekami, które do nich wpadają w Ameryce Południowej mamy jeszcze szereg mniejszych rzek. Większość z nich spływa z Andów do Pacyfiku, a także z Wyżyny Brazylijskiej bądź z Patagońskiej do Atlantyku.

Z Wyżyny Brazylijskiej do Oceanu Atlantyckiego spływa trzecia największa rzeka Ameryki Południowej – São Francisco – o długości 2896 km. Na rzece występują liczne progi wodne i wodospady oraz zapora wodna.

Ze zbocza najwyższego wulkanu na świecie – Ojos del Salado wypływa rzeka Salado, będąca dopływem rzeki Colorado, która wpada do Atlantyku. Na południe od niej płynie jeszcze inna, duża południowoamerykańska rzeka – Rio Negro.

Jeziora

W Ameryce Południowej dominują trzy typy jezior, polodowcowe na południu, tektoniczne w Andach i lagunowe wzdłuż wybrzeża. Dodatkową cechą, która wyróżnia południowoamerykańskie jeziora jest duży udział jezior słonych oraz jezior wysokogórskich. Ponadto na Wyżynie Brazylijskiej panują doskonałe warunki do budowy zapór wodnych, więc mamy tam kilkanaście dużych, sztucznych zbiorników.

Najwięcej jezior znajduje się na południu Brazylii. Na granicy Boliwii i Chile znajduje się wulkan Licáncabur, którego krater wypełniony jest wodą. Położony jest na wysokości 6014 m n.p.m. co czyni je najwyżej położonym jeziorem na świecie, z kolei Titicaaca jest najwyżej położonym jeziorem na świecie, po którym pływają statki.

Laguna Maracaibo

Zacznijmy od Maracaibo, które z punktu widzenia geomorfologii nie jest jeziorem, a laguną, połączoną wąskimi cieśninami z Morzem Karaibskim i Oceanem Atlantyckim. Mimo to przez wielu nazywana jest jeziorem i takie określenie znajdziemy w wielu różnych publikacjach, w tym na Wikipedii.

Maracaibo posiada szereg cech, które odróżniają je od otwartego oceanu, a nawet całego otoczenia. Woda jest znacznie słabiej zasolona i cieplejsza niż w sąsiednim Morzu Karaibskim. Ma również inny kolor, za zielone smugi odpowiadają podwodne rośliny, które wyrastają zwykle po ulewnych deszczach.

Patrząc z lotu ptaka można dostrzec wyjątkowe ułożenie chmur. Nad samą laguną jest bezchmurnie, podczas gdy całe otoczenie zakryte jest chmurami. Powietrze nad jeziorem jest zimniejsze i bardziej suche co utrudnia formowanie się chmur.

U ujścia rzeki Catatumbo do jeziora Maracaibo ma miejsce fenomen przyrodniczy polegający na bardzo intensywnych wyładowaniach atmosferycznych. Przez 300 dni w roku, a więc niemal codziennie, przez około 9 godzin niebo jest poprzecinane licznymi błyskawicami. W ciągu godziny, można naliczyć średnio 250 wyładowań. Światło powstające podczas tych burz jest widoczne z setek kilometrów, co ułatwiało nawigację żeglarzom, z czego powstało określenia “latarnia z Maracaibo”.

Na północy laguny Maracaibo znajduje się uskok, zasobny w ogromne złoża gazu ziemnego i ropy naftowej, z której Wenezuela czerpie gigantyczne zyski. Przede wszystkim dzięki tym złożom, jest 11 największym producentem ropy na świecie.

Takich lagun jest w Ameryce Południowej więcej. To m.in. laguna Patos i Mirim w Brazylii.

Titicaca

Na granicy Peru i Boliwii znajduje się jezioro Titicaca, przez wielu uważane za najwyżej położone, żeglowne jezioro na świecie. Lustro wody znajduje się na wysokości 3812 m n.p.m. a po jeziorze regularnie pływają statki handlowe i pasażerskie.

Nie licząc lagun, jest to największe i najbardziej zasobne w wodę jezioro Ameryki Południowej i jednocześnie największe wysokogórskie jezioro na Ziemi.

Do jeziora wpada około 25 rzek, a wypływa tylko jedna, bardzo mała i często całkowicie wyschnięta, która łączy jezioro Titicaca z jeziorem Poopó. W związku z minimalnym odpływem, poziom wody w jeziorze zmienia się nawet o 5 metrów, w zależności od ilości wody dostarczonej przez dopływy.

Jezioro Titicaca, a w szczególności znajdujące się na nim wyspy są bardzo ważnym miejscem dla wielu Indian. To właśnie tutaj, na Wyspie Słońca miał narodzić się bóg stwórca świata – Wirakocza, bóg Słońca – Inti oraz pierwsi Inkowie: Manco Capac oraz jego siostra, a zarazem żona Mama Ocllo, Do dziś dla zamieszkujących Boliwię oraz Peru Indian Ajmara i Keczua, miejsce to jest święte.

Na wyspach i na brzegu jeziora znajduje się wiele prekolumbijskich budowli i ruin. W tym Tiahuanaco – ruiny jednego z największych ośrodków kultury andyjskiej.

Jeziora słone i solniska

Jeziora słone to takie, których zasolenie przekracza 20 promili, zwykle powstają na obszarach suchych i gorących. Skąd pochodzi sól? Zazwyczaj woda spływająca do jeziora rozpuszcza niewielkie ilości soli zawartej w skałach. Woda wpada do jeziora, paruje, a sól zostaje. Inne jeziora słone powstają w wyniku odcięcia fragmentu słonego morza lub oceanu np. przez ruch płyt tektonicznych. Z kolei solniska to obszar bagienny lub lekko podmokły, charakteryzujący się znacznym zasoleniem wód.

Jezioro Poopó

Wspomniane wcześniej jezioro Poopó, do którego teoretycznie dopływa jedyna rzeka wypływająca z Titicaca, było dużym, słonym jeziorem w Andach. Drugim największym w Boliwii, którego powierzchnia przekraczała 1000 kilometrów kwadratowych. Jezioro nie miało żadnego dopływu i było bardzo płytkie, a w wyniku parowania i różnej wielkości dopływów, jego powierzchnia mocno się zmieniała.

Kilkukrotnie zanikało całkowicie, na mniej lub więcej miesięcy. Od 2015 całkiem wyschło, pozostawiając, niewielkie podmokłe i bagniste obszary, nic nie wskazuje na to, aby jezioro miało się odrodzić. Powodem jest zmniejszenie dopływu wody z topniejących lodowców, a także większy pobór wody na rzecz rolnictwa i górnictwa.

Mar Chiquita

W Ameryce Południowej jest wiele słonych jezior i solnisk. Największym jeziorem słonym na kontynencie południowoamerykańskim i jednym z największych na świecie jest Mar Chiquita – słone jezioro bezodpływowe w północnej Argentynie.

Jego wielkość waha się od 1000 do 6000 km², w zależności od wielkości dopływu. Powstało jako jezioro przybrzeżne, poprzez odcięcie fragmentu oceanu przez ląd, dlatego jest słone. Mar Chiquita podobnie jak większość jezior słonych w Ameryce Południowej jest bardzo płytkie – średnio 10 metrów głębokości.

Na skutek dużego parowania i niewielkich dopływów, jezioro najpewniej wyschnie, stając się solniskiem.

Salar de Uyuni

Salar de Uyuni to największe na świecie solnisko – pozostałość po wyschniętym słonym jeziorze w boliwijskich Andach, na płaskowyżu Altiplano. Zajmuje powierzchnię ponad 10 tys. km², która jest jednym z najbardziej płaskich obszarów na świecie. Różnica wysokości między najniższym, a najwyższym punktem na solnisku, wynosi zaledwie 41 cm.

To właśnie stąd pochodzi wiele niesamowitych, instagramowych ujęć na których niebo zdaje się zlewać z ziemią.

Salar de Uyuni pokryte jest skorupą, zalaną cienką warstwą wody. Pod nią znajduje się bogata w lit solanka, zawierająca nawet połowa światowych zasobów tego pierwiastka.

Salar de Atacama

Dużo mniejsze, ale nadal duże, bo zajmujące około 3000 kilometrów kwadratowych solnisko, na północy Chile to Salar de Atacama. Ze wszystkich stron otoczone jest górami i nie ma żadnych odpływów. Niewielka ilość wody jaka utrzymuje się na solnisku ma zasolenie od 5 do 28%

Tu również znajdują się ogromne zasoby litu – około 30% światowych złóż tego pierwiastka. Co więcej jest on najczystszy na świecie, i znacznie tańszy w wydobyciu niż w sąsiednim Salar de Uyuni.

Pustynie

W Ameryce Południowej nie ma zbyt wielu pustyń, a dwie największe to Pustynia Atakama oraz Pustynia Patagońska.

Atakama

Atakama to tzw. pustynia mgielna, czyli taka na której głównym źródłem wilgoci jest unosząca się mgła, a deszcze pojawiają się ekstremalnie rzadko. Jej powstanie – podobnie jak na innych zachodnich wybrzeżach Ameryki czy Afryki – związane jest z zimnym prądem morskim. W tym przypadku Prądem Peruwiańskim.

Zimne prądy morskie powodują wysuszanie i ochładzanie klimatu wybrzeża, przyczyniając się do pustynnienia.

Atakama to jedno z najsuchszych miejsc na Ziemi. Na niektórych obszarach nie zanotowano żadnych opadów, od momentu prowadzenie pomiarów. W mieście Iquique, na wybrzeżu Pacyfiku deszcz nie padał od początku XX wieku, a więc ponad 100 lat.

Pustynia jest piaszczysta i kamienista, jednak wygląda zupełnie inaczej niż Sahara. Występują tu charakterystyczne porosty, które czerpią wodę bezpośrednio z unoszącej się mgły. Ponadto krajobraz urozmaicają liczne kolczaste krzewy, jukki, opuncje, agawy czy potężne kaktusy.

Na pustyni znajdują się bogate złoża mineralne m.in. saletry, rud żelaza, ołowiu, miedzi, złota, srebra czy soli kamiennej. To właśnie na pustyni Atakama działa Sierra Gorda – odkrywkowa kopalnia złoża miedzi i molibdenu należąca do KGHM-u.

Na pustyni Atakama rozegrano też kilka edycji rajdu Dakar.

Ze względu na swój nieziemski wygląd Atakama była wykorzystywana jako miejsce kręcenia scen z Marsa, testowano tu lądowniki marsjańskie, a NASA stale testuje tu różne urządzenia i aparaturę, która ma posłużyć podczas misji na Marsa.

Pustynia Patagońska

Pustynia Patagońska jest wietrzna, chłodna i piaszczysta. Położona w argentyńskiej Patagonii, i częściowo w Chile. Zajmuje powierzchnię 670 tys. km², co czyni ją szóstą największą pustynią świata.

Pomimo niesprzyjającego klimatu występuje tu stosunkowo bogata roślinność przede wszystkim po postacią krzewów i traw. A także liczne gatunki zwierząt w tym, nandu plamiste, gwanako andyjskie, pancerniki, pumy czy lisy.

Klimat

Klimat na kuli ziemskiej jest mocno zróżnicowany. O tej różnorodności decydują zarówno czynniki strefowe, czyli położenie bliżej lub dalej od równika, jak i astrefowe – uwarunkowania charakterystyczne dla konkretnego miejsca.

Obszary cechujące się podobnym klimatem, a więc roczną sumą opadów czy rozkładem temperatur w ciągu roku połączono w strefy klimatyczne. Na tej podstawie kula ziemska została podzielona – w dużym uproszczeniu – na poziome pasy, o podobnych warunkach klimatycznych.

Podział ten jest bardzo dobrze widoczny na mapie, na której zaznaczono strefy klimatyczne. Stref jest 5:

• klimat równikowy
• klimat zwrotnikowy
• klimat podrównikowy
• klimat umiarkowany
• klimat okołobiegunowy

Możemy też wyróżnić klimat astrefowy, którego występowanie jest niezależne od szerokości geograficznej. Poszczególne strefy dzielą się dalej na typy, których jest 17.

W Ameryce Południowej występują wszystkie strefy klimatyczne oraz większość z 17 typów klimatu. Na mapie dobrze widać podział kontynentu na poszczególne strefy, od równikowej na północy, aż po klimat okołobiegunowy w Patagonii, na krańcach południowych.

Klimat Ameryki Południowej

Klimat w Ameryce Południowej jest kształtowany przez trzy podstawowe czynniki: szerokość geograficzną, oceany oraz Andy.

• Szerokość geograficzna. Duża rozciągłość południkowa, z północy na południe powoduje znaczne zróżnicowanie klimatyczne. Większość kontynentu znajduje się w strefie równikowej i podrównikowej, a więc w gorących i deszczowych tropikach. Ubogi w deszcze klimat zwrotnikowy objawia się m.in. w Chile pod postacią pustyni Atakama, a także w środkowych Andach czy na Gran Chaco.

W Urugwaju, środkowej Argentynie, południowej Brazylii i na południu Chile występuje klimat umiarkowany. Aż wreszcie na południowych krańcach kontynentu, w Patagonii mamy zimny klimat subpolarny.

• Oceany i prądy morskie. Na ogół po stronie Atlantyku jest cieplej, a nad Pacyfikiem zimniej. Odpowiadają za to prądy morskie. Zachodnie wybrzeża Ameryki Południowej oblewa zimny Prąd Peruwiański, znany też jako Prąd Humboldta. Jest on odpowiedzialny za osuszanie powietrza i powstanie m.in. pustyni Atakama. Z kolei na wschodzie kontynentu występują ciepłe prądy morskie – Gujański, Południoworównikowy i Brazylijski, które łagodzą klimat w wyniku czego amplitudy temperatur są mniejsze. Zasilają w wilgoć masy powietrza płynące znad Atlantyku, przyczyniając się do większych opadów deszczu.

• Andy. Obecność Andów, powoduje duże różnice termiczne w zależności od wysokości nad poziomem morza. Góry te są tak wysokie, że nawet w strefie równikowej pokrywa je śnieg. Andy pełnią też rolę bariery klimatycznej.

Połączenie trudnej dostępności dla człowieka, niskiej gęstości zaludnienia oraz dużej rozciągłości południkowej sprawia, że Ameryka Południowa jest najbardziej bioróżnorodnym kontynentem, z wieloma gatunkami roślin i zwierząt, które nie występują nigdzie indziej na świecie.

Klimat równikowy

Równikowy wybitnie wilgotny

Obejmuje obszar po obu stronach równika, od ujścia Amazonki aż do zboczy Andów na zachodzie. Najbliżej równika i w całej Nizinie Amazonki panuje klimat równikowy wybitnie wilgotny. W tej strefie przez cały rok pogoda jest niemal taka sama, słońce wschodzi o 6 rano i zachodzi o 18. Każdy dzień wygląda niemal identycznie.

Średnia temperatura w każdym miesiącu przekracza 20 stopni Celsjusza i wynosi od minimum 20-23 do maksymalnie 25-28 stopni. Występują obfite opady deszczu, powyżej 2000 mm rocznie. Na równiku pada praktycznie codziennie i występują tu charakterystyczne deszcze zenitalne. Ciepła ziemia intensywnie paruje, woda, w postaci pary wodnej unosi się do góry, gdzie skrapla się i powstaje opad. Deszcz zenitalny jest naprawdę ulewny i występuje zazwyczaj w drugiej połowie dnia.

Podrównikowy wilgotny

Dalej od równika, szczególnie na Wyżynie Brazylijskiej i Gujańskiej występuje klimat podrównikowy wilgotny. Jest tu mniej opadów niż na Nizinie Amazońskiej, ale nadal dużo – poniżej 2000 mm rocznie, roczne wahania temperatur są większe – do 10 stopni Celsjusza, jednak temperatura nigdy nie przekracza 30 stopni. Najważniejsza cecha odróżniająca to występowanie jednej lub dwóch pór bezdeszczowych.

Podrównikowy suchy

Część Wyżyny Brazylijskiej, a także Kordyliera Wschodnia, Środkowa i Zachodnia to klimat podrównikowy suchy. Temperatura w ciągu roku waha się od 25 do 35 stopni Celsjusza i występuje wyraźny podział na porę deszczową – która trwa około 4 miesiące i porę suchą przez resztę roku.

Klimat zwrotnikowy

Zwrotnikowy wilgotny (morski)

Na południu Brazyli występuje klimat zwrotnikowy morski. Wyróżnia go stosunkowo duża ilość opadów – od 1000 do 2000 mm, ciepłe zimy z temperaturami powyżej 10 stopni oraz przewaga opadów w okresie letnim.

Zwrotnikowy kontynentalny

W centralnej części Andów i na Gran Chaco mamy klimat zwrotnikowy kontynentalny. Występują tu duże dzienne wahania temperatury, a opady są niewielkie, głównie latem.

Zwrotnikowy skrajnie suchy

Z kolei na pustyni Atakama panuje klimat kontynentalny skrajnie suchy. Dobowe amplitudy temperatury są duże i mogą wynosić nawet 20°C. Od 22°C w zimowy dzień do -2°C w nocy. Latem temperatury są znacznie wyższe i przekraczają 30°C w ciągu dnia.

Klimat podzwrotnikowy

Klimat śródziemnomorski

W Urugwaju czy środkowym wybrzeżu Chile panuje znany z Europy klimat śródziemnomorski. Lata są tu gorące i suche, a zimy łagodne i deszczowe. To m.in. dlatego w Chile tak dobrze przyjęła się produkcja wina.

Klimat podzwrotnikowy suchy

Duża część Chile i Argentyny to klimat podzwrotnikowy suchy. Zarówno zimą jak i latem opady deszczu są znikome. Średnie temperatury w miesiącach zimowych mogą spadać poniżej 10 stopni Celsjusza, jednak przymrozki należą do rzadkości.

Klimat umiarkowany

W Urugwaju, środkowej Argentynie, południowej Brazylii i na południu Chile występuje klimat umiarkowany, względnie podobny do tego jaki panuje w Polsce.

Klimat okołobiegunowy

Na samym południu kontynentu panuje klimat subpolarny. W najcieplejszych miesiącach średnie temperatury nie przekraczają 10 stopni Celsjusza. Opady są bardzo zróżnicowane od 400 mm rocznie w części północno-wschodniej, do 2000 mm na południowym zachodzie.

El Niño i La Niña

Opisując klimat Ameryki Południowej nie sposób pominąć zjawisk El Niño i La Niña, które mają duży wpływ na klimat kontynentu jak i całej kuli ziemskiej.

W największym uproszczeniu można powiedzieć, że El Niño przynosi wodę ciepłą, ubogą w składniki odżywcze, a La Niña wodę o niższej temperaturze, która zawiera zdecydowanie więcej substancji odżywczych.

El Niño

El Niño to po hiszpańsku “chłopiec, dzieciątko” a nazwa wzięła się od pory występowania tego zjawiska, czyli w okolicach świąt Bożego Narodzenia. Polega na tym, że wierzchnie warstwy wody są znacznie cieplejsze niż zwykle. Przyczyną są słabsze pasaty – stałe wiatry wiejące w strefie zwrotnikowej, które hamują tzw. upwelling.

W uproszczeniu można powiedzieć, że im słabszy wiatr, tym mniej zimnej wody z głębin oceanu zostanie wyniesionych na powierzchnię. W normalnej sytuacji zachodnie wybrzeże Ameryki Południowej jest bardzo suchej a woda na wybrzeżu jest zimna. Natomiast po drugiej stronie oceanu, w Azji i Australii mamy cieplejszą wodę i intensywne opady deszczu. Kiedy nastaje El Niño sytuacja odwraca się – w Azji panują susze, a na zachodnim wybrzeżu Ameryki Południowej obfite deszcze.

El Niño, choć występuje głównie na Oceanie Spokojnym, to za sprawą globalnego obiegu wody w oceanach, ma wpływ na całą Ziemię. Według niektórych obserwacji El Niño powoduje zimniejsze i bardziej śnieżne zimy w USA, cieplejsze i bardziej suche lata na wschodzie Ameryki Południowej i Europie czy susze w Afryce.

Poza wpływem na opady i temperaturę, El Niño bardzo mocno oddziałuje na florę i faunę wód oceanicznych. W uproszczeniu – ciepła woda zawiera mniej substancji odżywczych niż zimna. A więc ocieplenie się wody u zachodnich wybrzeży Ameryki Południowej, wstrzymuje rozwój łańcucha pokarmowego. Powstaje mniej planktonu, ryby mają mniej pożywienia, więc przenoszą się w inne obszary, podobnie jak ptaki, które żywią się rybami. Odczuwa to także człowiek, szczególnie rybacy mieszkający w Chile, którzy łowią zdecydowanie mniej ryb.

Zazwyczaj El Niño trwa nie dłużej niż miesiąc, ale zdarzają się lata kiedy to zjawisko utrzymuje się miesiącami.

La Niña

Z kolei La Niña to prądy przeciwne do El Niño, co z hiszpańskiego oznacza “dziewczynka”. W momencie występowania tego zjawiska pasaty wieją z większą siła i spychają ciepłą wodę na zachód, potęgując upwelling. W Azji i Australii Północnej występują mocniejsze deszcze, a na zachodnim wybrzeży Ameryki Południowej panuje dotkliwsza susza.

Flora i fauna

Ameryka Południowa to jeden z najbardziej bioróżnorodnych kontynentów na Ziemi. Żyje tu wiele charakterystycznych gatunków zwierząt, których na wolności nie ma nigdzie indziej na świecie są to np. lamy, anakondy czy jaguary.

Jeśli chodzi o strefy roślinności w Ameryce Południowej to reprezentują one szeroki zakres – od gorącej i wilgotnej Puszczy Amazońskiej przez trawiastą pampę, ekstremalnie suchą Atakamę po subpolarne krańce kontynentu. Według podziału na krainy zoogeograficzne –  świat zwierząt Ameryki Południowej należy do królestwa neogea, a ta do krainy neotropikalnej.

Strefa równikowa – Puszcza Amazońska

Puszcza Amazońska

Co najmniej 20% znanych gatunków ryb i ptaków mieszka w Amazonii. Jeden na dziesięć znanych gatunków roślin i zwierząt, występuje w lasach deszczowych Amazonii. Do tej pory, naukowcy sklasyfikowali co najmniej 438 000 gatunków występujących w lasach Amazonii, a wiele innych czeka na odkrycie.

Królem lasu tropikalnego jest bez dwóch zdań jaguar – trzeci największy kot świata – po lwie i tygrysie, posiadacz najsilniejszych szczęk ze wszystkich kotowatych. Doskonały pływak, który świetnie porusza się po drzewach, a więc idealnie odnajduje się w lasach Amazonii.

Wysoko w koronach drzew można spotkać leniwca trójpalczastego, który większość życia spędzają wisząc głową w dół, pod gałęziami. Co ciekawe leniwce schodzą na ziemię raz na tydzień, zazwyczaj tylko po to aby przenieść się na inne drzewo.

Inne charakterystyczne zwierzęta Puszczy Amazońskiej to między innymi piranie, kajmany, kuguary, anakondy czy ptaszniki.

Las deszczowy podzielony jest na poszczególne piętra, na których żyją różne organizmy, przystosowane do określonej ilości światła i rodzaju pożywienia. Najwyżej sięgają liczne gatunki drzew tworzące szczelną koronę z liści. Do podłoża dociera zaledwie 1% światła słonecznego dlatego roślinność najniższego piętra, jest bardzo skromna.

Co ma wspólnego Nizina Amazonki z Saharą? Chodzi o pył. Sahara jest źródłem związków azotu, żelaza i fosforu, a więc składników niezbędnych do rozwoju roślin. Co roku prawie 30 mln ton saharyjskiego pyłu, zawierającego duże ilości fosforu, osiada w dorzeczu Amazonki. To niezwykle ważne, ponieważ ulewy i powodzie wypłukują podobną ilość fosforu z gleby.

Co ciekawe fosfor z Afryki trafia do Amazonii także w postaci dymu, powstającego ze spalania biomasy w Afryce.

Ponadto saharyjski pył to tzw. jądra kondensacji, na których skrapla się para wodna z powietrza. Są one niezbędne do powstawania chmur, a w efekcie deszczu.

Lasy namorzynowe

Na wybrzeżach mórz w strefie tropikalnej rosną lasy namorzynowe, inaczej nazywane lasami mangrowymi. Występujące tu rośliny opierają się na szczudlastych korzeniach, które ułatwiają im utrzymanie na mulistym dnie. Ze względu na pływy morskie, niektóre namorzyny zalewane są aż po same korony drzew, a podczas odpływu odsłaniane jest dno na którym rosną.

Namorzyny to krzewy i drzewa rosnące w dużym zwarciu, z bliska wygląda to jak jedna wielka plątanina gałęzi i korzeni. Poruszanie się po takim terenie jest praktycznie niemożliwe.

W lasach mangrowych można spotkać wiele różnych gatunków zwierząt, zarówno wodnych jak i lądowych. Między podwodnymi korzeniami mieszkają ryby i małże, na drzewach można spotkać liczne gatunki ptaków, ale też nadrzewnych krabów.

Paramo

W strefie tropikalnej, w Andach, powyżej górnej granicy lasu występuje formacja roślinna o nazwie Paramo, w której przeważa roślinność trawiasta, niewielkie krzewy i torfowiska. Porasta obszary górskie na wysokości od 3 do 4200 metrów nad poziomem morza. Warunki panujące w paramo są niezwykle trudne. Wilgotność przekracza 85%, ciśnienie jest niskie, a temperatury oscylują między 1 a 10 stopni Celsjusza.

Ze względu na brak pór roku w paramo rosną wiecznie zielone trawy i byliny oraz niewielkie krzewy takie jak trzcinnik, kostrzewa czy ostnica. Charakterystycznym elementem krajobrazu są rośliny typu puja o dużych, drewniejących pędach, które mogą dorastać do kilkunastu metrów.

Jeśli chodzi o zwierzęta to występują tu charakterystyczne gatunki takie jak pudu północny – trochę podobny do myszojelenia, andoniedźwiedź okularnikowy oraz wiele gatunków kolibrów. Na obszarach paramo wypasa się także lamy i alpaki, ale są to gatunki wprowadzone do tego środowiska przez człowieka.

Strefa podrównikowa – caatinga, campos, llanos

Caatinga

Północno-wschodnią Brazylię porastają suche lasy podrównikowe tzw. caatinga co w lokalnym języku oznacza “biały las”. Porastają go kolczaste krzewy i niewielkie drzewa, które w porze suchej zrzucają liście. Traw jest tu niewiele, za to mamy dużo sukulentów – roślin dostosowanych do ograniczonej ilości wody, przede wszystkim kaktusów. Wśród 466 odkrytych tu gatunków drzew aż 215 to endemity.

Świat zwierząt reprezentują liczne gatunki jaszczurek i co ciekawe pszczół. Ponadto występuje tu co najmniej 350 gatunków ptaków i 185 gatunków ryb, a ponadto węże, żółwie czy krokodyle.

Caatinga ulega szybkiej degradacji, a wiele gatunków zwierząt wymarło lokalnie np. ara modra, która od 2019 uznawana jest za gatunek wymarły na wolności.

Campos i Llanos

Na Wyżynie Brazylijskiej i Gujańskiej występują charakterystyczne formy sawanny – campos w Brazylii oraz Llanos w Wenezueli. Typowa roślinność na tych obszarach to wysokie trawy,  niskie drzewa, kaktusy i kolczaste krzewy. Jeśli chodzi o zwierzęta są to m.in. kapibara, mrówkojad, pancernik, pekari. Można tu też spotkać drapieżniki – pumy, jaguary i oceloty. Na mokradłach Llanos żyje około 70 gatunków ptaków wodnych, a także krokodyl z Orinoko, kajman, anakonda, żółw Arrau.

Strefa zwrotnikowa – pustynie i półpustynie

W Ameryce Południowej roślinność pustynna występuje przede wszystkim na pustyni Atakama. Pomimo skrajnych warunków, występuje tu ponad 500 gatunków roślin, przede wszystkim kwiatów i ziół, a także kaktusów. Na szczególną uwagę zasługuje jareta, przypominająca zieloną gąbkę, która rośnie bardzo powoli – około 1,5 cm rocznie. Wiele z nich ma ponad 3000 lat. Kwitnienie pustyni Atacama można obserwować od września do listopada, jednak tylko w latach z wystarczającą ilością opadów. Ostatnio taka sytuacja miała miejsce w 2015 roku.

Niektóre części pustyni są tak suche, że żadna roślina ani zwierzę nie jest w stanie tu przetrwać. Na pustyni Atakama występuje tylko kilka gatunków gadów i płazów, w tym skorpiony, iguany czy jaszczurki. Wzdłuż wybrzeża oceanu bytują pingwiny peruwiańskie, a w głębi lądu można spotkać kolibry czy flamingi. Jeśli chodzi o ssaki to na pustyni żyje ich zaledwie garstka, głównie na obrzeżach gdzie zaobserwować można nibylisa argentyńskiego, gwanko czy wilkunie.

Strefa podzwrotnikowa – roślinność śródziemnomorska i lasy parkowe

Przybrzeżna część Andów w Chile to strefa roślinności twardolistnej, która nosi regionalną nazwę – chaparral. W Europie jej odpowiednikiem jest makia, porastająca Basen Morza Śródziemnego.

Występują tu wiecznie zielone zarośla przystosowane do wysokich temperatur i niedostatku wody m.in. dęby karłowate, grochodrzewy, juki, agawy czy opuncje.

Na południu Brazyli oraz w Chile występują też lasy wawrzynolistne, charakteryzujące się dużą ilością paproci.

Strefa umiarkowana – Pampa i lasy liściaste zrzucające liście na zimę

Pampa(36)

Stepy porastające Amerykę Południową to pampa, na której dominuje roślinność trawiasta, niemal całkowicie pozbawiona drzew. Ze względu na zwartą i grubą darnię, drzewa nie są w stanie same się rozsiewać, ale posadzone przez człowieka rodzą sobie bardzo dobrze.

Przez intensywny rozwój rolnictwa i zabudowy, pierwotna roślinność pampy została niemal całkowicie wytępiona. A występowało tu ponad 2000 gatunków traw i innych roślin, w tym charakterystyczne okazałe trawy rosnące w dużych kępach.

Pampę charakteryzowała duża obfitość i zróżnicowanie gryzoni, a do dziś przetrwały tu takie gatunki jak kawia brazylijska czy nutria amerykańska. Inne ssaki jakie można jeszcze spotkać na pampie to dydelf białouchy, ocelot argentyński czy skunksowiec andyjski.

Wiecznie zielone lasy liściaste

W strefie umiarkowanej, na wybrzeżu Pacyfiku występują zawsze zielone lasy liściaste, bogate w różne gatunki roślin. Charakterystyczne są drzewiaste paprocie, będące reliktem flory trzeciorzędowej. Poza tym rosną tu m.in. znane z polskich lasów – buki.

Lasy zrzucające liście na zimę

We wschodniej Argentynie i Chile występują lasy liściaste i mieszane zrzucające liście na zimę. Podobnie jak w Polsce występuje tu wyraźnie odznaczająca się zima, podczas której cykl wegetacyjny ustaje, a drzewa i krzewy zrzucają liście. Struktura lasu jest piętrowa, z runem, krzewami i wysokimi drzewami.

Strefa subpolarna

W Patagonii występuje tzw. strefa chłodnych pustyń i półpustyń, którą porastają głównie karłowate krzewy i zdrewniałe byliny zrzucające liście na zimę. Są to m.in. drzewiaste juki, turzyce czy bylice.

Z kolei południowe krańce kontynentu południowoamerykańskiego porasta tundra. Ze względu na bardzo krótki okres wegetacyjny nie uświadczymy tu żadnych drzew. Niemniej jednak tundra na półkuli południowej jest inna niż ta na północy, gdzie jedynymi roślinami są mchy i porosty. Na półkuli południowej, na skutek łagodzących klimat ciepłych prądów morskich, roślinność jest bardziej rozwinięta. Rozwijają się wrzosowiska, trawy, a nawet brzozy i wierzby karłowate.

Najbardziej charakterystyczne ssaki zamieszkujące surowy klimat Patagonii to guanako, lis patagoński, puma południowoamerykańska czy tukotuko magellański. Występuje tu wiele gatunków ptaków m.in. kondor wielki, flaming chilijski, magelanka zmienna czy koliber. W przybrzeżnych wodach można spotkać walenie południowe, pingwiny magellańskie, orki czy słonie morskie.

Jaskinie

W Ameryce Południowej znajduje się wiele niezwykłych jaskiń, które zachwycają nie tylko pięknem przyrody, ale także tajemniczą historią, sięgającą tysiące lat wstecz.

Cueva de los Tayos

Na wschodnim stoku ekwadorskich Andów, w gęstwinie lasu tropikalnego znajduje się jaskinia Cueva de los Tayos – z hiszpańskiego “Jaskinia Tłuszczaków”. Od wielu lat jest wykorzystywana przez Indian z plemienia Sziwaro, którzy co wiosnę, na wykonanych z lian drabinach udają się do wnętrza jaskini. Celem wyprawy jest upolowanie ptaka o nazwie tłuszczak, który mieszka w tej jaskini.

W książce “Złoto bogów” znajduje się relacja Juana Moricza, który miał badać jaskinię w latach 70. XX wieku. Według Juana w jaskini mają znajdować się tunele wykonane przez pozaziemską cywilizację, pełne złota, pięknych rzeźb i ksiąg.

Rewelacje te poruszyły wyobraźnię wielu osób, aż w 1976 roku zorganizowano jedną z największych i najdroższych wypraw jaskiniowych w historii. W ekspedycji udział wzięło ponad 100 osób, w tym specjaliści z różnych dziedzin, wojskowi z Wielkiej Brytanii i Ekwadoru, ekipa filmowa, a nawet astronauta Neil Armstrong – pierwszy człowiek, który stanął na Księżycu.

Nie odnaleziono złota, ani żadnych śladów pozaziemskiej cywilizacji. Moricz twierdził, że zbadano nie tę jaskinie o której mówił, a lokalizacja prawdziwej jest tajna.

Marmurowe Jaskinie w Chile

W Chile, na a polodowcowym jeziorze General Carrera znajduje się zespół jaskiń, wydrążonych przez wodę w marmurze. To niezwykle malownicze miejsce, które swoją szaro-niebieską barwą przywodzi na myśl jaskinie lodowe. Najbardziej znane z nich to Marmurowa Kaplica oraz Marmurowa Kate­dra.

Szacuje się, że kompleks jaskiń i okolica to ponad 5 mld ton marmuru, a więc jest to największe złoże tego surowca na świecie.

Gruta dos Ecos

Na Wyżynie Brazylijskiej, w Brazylii położona jest Gruta dos Ecos – największa na świecie jaskinia rozwinięta w łupkach. Ma około 1600 metrów długości i głębokość do 140 metrów. Wewnątrz jaskini znajduje się największe podziemne jezioro w Ameryce Południowej, które gromadzi wodę deszczową.

Jaskinia Malowideł

Na północy Brazylii znajduje się płytka i szeroka jaskinia, której ściany pokrywają liczne rysunki przedstawiające ludzi, zwierzęta, figury geometryczne czy dłonie. To Jaskinia Malowideł, w której odnaleziono ślady człowieka sprzed 13 000 lat. Na podstawie badania pigmentu użytego do wykonania malowideł oszacowano, że są one najstarsze w obu Amerykach.

Jaskinię odkrył w 1849 roku angielski przyrodnik Alfred Russel Wallace, później jaskinię badano wiele razy odkrywając m.in. prehistoryczny śmietnik, a w nim resztki roślin, zwierząt, grotów i narzędzi datowane na 13 tys. lat temu. Był to przełom w postrzeganiu pradziejów Ameryki, wcześniej za pierwszego człowieka na kontynencie uważano kulturę Clovis z Ameryki Północnej.

Jaskinia Rąk

Kolejny system jaskiń, których ściany pokrywają prehistoryczne malowidła, znajduje się w Argentynie, w samym sercu Patagonii. To Cueva de las Manos, co można przetłumaczyć jako Jaskinia Rąk. Na jej ścianach znajdują się malowidła ludzkich dłoni, postaci, zwierząt, scen z polowań i innych wzorów, datowane na około 9 – 13 tysięcy lat.

Z ciekawostek o jaskiniach Ameryki Południowej warto dodać, że w jaskini Rei do Mato, w Brazylii znajduje się największy stalaktyt świata, którego długość przekracza 10 metrów.

Półwyspy

Ameryka Południowa nie posiada żadnego, dużego półwyspu. Jest kilka mniejszych o których krótko poniżej.

Paria

Paria to półwysep w północno-wschodniej Wenezueli, oddzielający zatokę Paria od Morza Karaibskiego. Część półwyspu jest chroniona przez park narodowy, ale występują tu także liczne plantacje kawy i kakao.

Guajira

Guajira jest półwyspem położonym na granicy Kolumbii i Wenezueli, zajmuje powierzchnię ok. 14,6 tys. km², co czyni go największym półwyspem w całej Ameryce Południowej. Krajobraz jest tu naprawdę malowniczy, nad szerokimi pustynnymi równinami dominują  zielone, pokryte mgłą góry. Większość mieszkańców to członkowie tubylczego plemienia Wahiro, którzy na równinach hodują bydło, owce, kozy i konie.

Paracas

Paracas to niewielki, piaszczysty półwysep, położony w Peru, należący do rezerwatu o tej samej nazwie. Został on utworzony ze względu na bogactwo fauny, ale także pozostałości po preinkaskiej kulturze. Świat zwierząt reprezentują lwy morskie, flamingi, albatrosy, pingwiny Humboldta czy kormorany.

Z kolei najbardziej imponującą pozostałością po działalności człowieka jest olbrzymi geoglif, znajdujący się na nadmorskim zboczu. Przedstawia zagadkowy obiekt o prostokątnej podstawie i trzech ramionach. Najlepiej widać go z morza bądź z lotu ptaka. Powstał przez wyżłobienie kamienistego podłoża na głębokość od 60 cm do 3 metrów.

Do tej pory nie udało się ustalić kto i kiedy go wykonał, nie wiadomo też co dokładnie przedstawia. Przez brak informacji, wokół geoglifu Paracas narosło wiele teorii, a najbardziej skrajne nawiązują do masonów czy kosmitów.

Taitao

Taitao to półwysep w południowej części Chile o długości około 140 km, największy w południowej części kontynentu. Przez półwysep przebiega pasmo Andów Patagońskich,  a najwyższe szczyty przekraczają 1300 metrów nad poziomem morza.

Ze względu na trudną dostępność półwysep jest w dużej mierze niezbadany. Członkowie wyprawy z 1946 r. twierdzili, że widzieli ślady stóp i świeże ludzkie odchody, które miały wskazywać na to, że rdzenni mieszkańcy tego obszaru nie wyginęli i nadal tu mieszkają. Jednak ta informacja nie ma żadnego, oficjalnego potwierdzenia.

Brunswick

Najdalej na południe wysunięty półwysep Ameryki Południowej to Brunswick, należący do Chile. Na jego południowym krańcu znajduje się przylądek Forward – punkt kontynentalnej części Ameryki, który znajduje się najbardziej na południu.

Powierzchnia półwyspu wynosi ok. 6300 km², liczba mieszkańców to około 130 000 osób, z czego niemal wszyscy zamieszkują jedyne miasto półwyspu, czyli Punta Arenas.

Wyspy i archipelagi

Na pierwszy rzut oka Ameryka Południowa to kontynent o zwartej bryle, z niewielkimi odstającymi półwyspami, bez wyraźnie zaznaczonych archipelagów i wysp. W rzeczywistości tych ostatnich jest tu całkiem sporo, a wiele z południowoamerykańskich wysp jest naprawdę ciekawa pod względem flory, fauny, kultury.

Wyspy wprowadzają nieco zamieszania. Weźmy na to Wyspę Ptasią, która jest kontrolowana przez Wenezuelę, a więc państwo typowo południowoamerykańskiej. Z geopolitycznego punktu widzenia zaliczana jest do Ameryki Północnej.

Inny przykład to Wyspa Wielkanocna, która znajduje się aż 3600 km od wybrzeża Ameryki Południowej, jednak oficjalnie jest jej częścią. Ciekawym przypadkiem jest Wyspa Wniebowstąpienia, która geologicznie jest częścią Ameryki Południowej, ale geopolitycznie należy do Afryki. Jest kolonią Wielkiej Brytanii, ale co ciekawe posiada własną domenę internetową .ac.

Wyspy ABC

Wyspy ABC to popularne określenie na 3 wyspy leżące na Morzu Karaibskim, u wybrzeża Wenezueli. To Aruba, Bonaire i Curaçao należące do Holandii. Mieszkańcy posiadają obywatelstwo holenderskie, jednak wyspy nie są częścią Unii Europejskiej.

Wyspy ABC mają nietypowy, gorący klimat pustynny podobny do panującego w gorących obszarach Australii. Powierzchnia wysp zatrzymuje bardzo mało wilgoci, przez co większość znikomych opadów odparowuje. W krajobrazie dominują kaktusy, a na wybrzeżach palmy. Mimo niewielkiej ilości opadów występują tu liczne gatunki zwierząt m.in. flamingi czy żółwie morskie.

Bonaire jest znane jako „raj dla nurków”, a turystyka odgrywa dużą rolę w gospodarce wszystkich trzech wysp.

Wyspy Galapagos

Galapagos to archipelag składający się z 18 większych wysp oraz 3 małych, skalistych, które powstały w wyniku działalności wulkanu. Znajdują się na Oceanie Spokojnym, około 1000 kilometrów na zachód od wybrzeża Ekwadoru. Swoją popularność Galapagos zawdzięcza unikalnym gatunkom zwierząt, które nie występują nigdzie indziej na świecie. To m.in. żółwie słoniowe, jedne z największych na świecie, dzięki którym Galapagos zawdzięcza swoją inną nazwę – Wyspy Żółwi.

Aż 97% gatunków ssaków i gadów to endemity, podobnie jak 80% gatunków ptaków i 20% gatunków morskich. Ponadto 30% gatunków roślin nie występuje nigdzie indziej poza Galapagos.

Archipelag uznawany jest za miejsce, które zainspirowało Charlesa Darwina do stworzenia teorii ewolucji.

Wyspa Wielkanocna

Wyspa Wielkanocna swoją rozpoznawalność zawdzięcza monumentalnym rzeźbom, które w profesjonalnej nomenklaturze nazywaja się moai. Wykonali je mieszkańcy wyspy między X a XIII wiekiem naszej ery. Każda rzeźba to jeden monolityczny blok tufu, czyli sprasowanego popiołu wulkanicznego. Do tej pory na wyspie odkryto ponad 900 tego typu rzeźb, z czego prawie połowa znajduje się w kamieniołomie, w którym rzeźby powstawały.

Z nieznanych powodów kamieniołom został nagle opuszczony, a do dziś pozostały w nim ukończone moai gotowe do transportu, jak i niedokończone rzeźby.

Największe moai miały 10 metrów wysokości i wagę ponad 80 ton.

Posągi posiadają nieproporcjonalnie duże głowy, co było związane z polinezyjską wiarą w świętość tej części ciała. Na całej wyspie jest ponad 900 takich rzeźb, a co roku odkrywane są nowe – część z nich znajduje się pod ziemią.

Wyspa Wielkanocna należy do Chile i znajduje się około 3600 km od wybrzeża Ameryki Południowej. Obecnie na wyspie mieszka prawie 8000 osób, a kolejna zamieszkała wyspa znajduje się w odległości ponad 2000 km, co czyni Wyspę Wielkanocną jedną z najbardziej odizolowanych, zamieszkałych wyspa na świecie.

Trynidad i Tobago

Trynidad i Tobago to dwie wyspy położone na północno-wschodnim wybrzeżu Ameryki Południowej. To także państwo, które poza dwiema wyspami o tej samej nazwie obejmuje wiele innych, mniejszych wysp.

Na wyspie Trynidad mieszka około 1 mln osób, na Tobago niecałe 60 tys. W przeciwieństwie do większości krajów i terytoriów karaibskich Trynidad i Tobago jest krajem zamożnym, z 5 miejscem w PKB na mieszkańca w obu Amerykach. Dochód pochodzi przede wszystkim z wydobycia ropy naftowej, gazu ziemnego oraz turystyki.

Wyspa Robinson Crusoe

Wyspa Robinsona Crusoe to druga największa wyspa chilijskiego archipelagu Juan Fernández. Ma powierzchnię 97 km² i jest zamieszkana przez około 600 osób.

Nazwa związana jest ze szkockim żeglarzem, który w XVII wieku został wysadzony na wyspie znanej wówczas jako Más a Tierra. Miała to być kara wymierzona przez kapitana za namawianie załogi do porzucenia okrętu. Alexander Selkirk Spędził na bezludnej wyspie 4 lata i 4 miesiące aż został odnaleziony przez 2 statki angielskie.

Stał się później inspiracją dla Daniela Defoe do napisania powieści “Przypadki Robinsona Crusoe”. A nazwa wyspy została zmieniona w 1966 roku w celu promowania turystyki.

Wyspy Świętego Piotra i Pawła

Wyspy Świętego Piotra i Pawła to grupa 15 małych wysepek i skał, należąca do Brazylii. Znajduje się około 1000 km na wschód od wybrzeża, na Oceanie Atlantyckim. Wyspy nie są zamieszkałe, ale na największej z nich znajduje się sezonowa stacja badawcza.

W 1965 roku wyspa została odwiedzona przez polską wyprawę, która na jachcie Śmiały opływała całą Amerykę Południową.

Ziemia Ognista

Ziemia Ognista to nazwa zarówno archipelagu na południowym krańcu Ameryki Południowej, oraz największej wyspy, która do niego należy. Archipelag składa się z tysięcy wysp i wysepek, które od kontynentu oddziela Cieśnina Magellana, natomiast od Antarktydy, szeroka na około 1000 km Cieśnina Drake’a.

Na wyspie Hornos znajduje się Przylądek Horn – przez niektórych uznawany za najdalej na południe wysunięty punkt Ameryki Południowej. Jak padło wcześniej, najdalej na południe wysuniętym punktem kontynentu może być też Wyspa Cooka.

Ziemia Ognista jest podzielona między Chile i Argentynę, powierzchnia wszystkich wysp przekracza 73 tys. km² a liczba mieszkańców 135 tys. osób. Pierwsza osada założona w tym skrajnie nieprzyjaznym klimacie datowana jest na 10 000 lat wstecz. Pierwsi Europejczycy jacy tu dotarli to wyprawa Ferdynanda Magellana z 1520 r.

Napływ ludności na te tereny miał związek m.in. z hodowla owiec, jak i lokalną gorączką złota. Współcześnie mieszkańcy utrzymują się z pracy przy wydobyciu ropy naftowej, turystyki, a także obsługi logistycznej wypraw na Antarktydę.

Marajó – wyspa na styku rzeki i morza

W Brazylii, w delcie Amazonki znajduje się największa wyspa rzeczna, która położona jest na styku rzeki i morza. Patrząc na mapę o małej skali trudno ją dostrzec, ponieważ na południu i zachodzie, od lądu oddziela ją niewielki pas wody.

Niemniej jest to wyspa o powierzchni ponad 40 tys. km², a więc znacznie większa niż całe województwo mazowieckie. Obecnie na wyspie mieszka około 200 000 osób.

W przeszłości wyspa Marajó jak i cały pobliski archipelag były centrum prekolumbijskiej kultury o tej samej nazwie. Kultura cechowała się wysokim stopniem rozwoju i istniała bardzo długo, od IV wieku przed naszą erą do wieku XVI kiedy to choroby przywleczone przez Europejczyków zabiły większość miejscowych Indian.

Wyspy śródlądowe – Wyspa Bananowa

Wyspa Bananowa, położona w Brazylii, między ramionami rzeki Araguaia jest największą śródlądową wyspą na świecie. Zajmuje powierzchnię ok. 20 tys. km², ma 350 km szerokości i 55 km długości. Na wyspie utworzono rezerwat przyrody i kultury indiańskiej. Znajduje się tam co najmniej 16 indiańskich wiosek, zamieszkanych przez różne 4 plemiona. Na wyspę nie prowadzi na żaden most, a jedyny sposób żeby się na nią dostać to podróż łódką. Przy wyjątkowo niskim stanie wody, rzekę można przejechać samochodem terenowym.